BAUKAU, STLTIMORLESTE.com – Autoridade Munisipiu Baukau sei aprezenta pedidu retirasaun komunidade Suku Abafala no Uaitame nian husi Postu Kelikai Antigu ba Ministeriu Administrasaun Estatal (MAE).
Prezidente Autoridade Munisipiu Baukau, Veneranda Lemos hatete, harii Postu Administrativu Kelikai Antigu no Matebian hetan aprovasaun husi Konselhu Konsultivu Munisipal neebe fo votus afavor husi membru Konselhu Konsultivu sira iha tinan hirak liu ba, nunee Governu deside no hetan aprovasaun husi Konselhu Ministrus hodi publika iha Jornal Republika, maibe ikus mai komunidade husi Suku rua pertense ba Postu Kelikai Antigu hanesan Afabala no Uaitame husu retirasaun husi Postu Kelikai Antigu, tanba kestaun distansia dook.
Nunee iha loron 20 Marsu 2025 liu husi reuniaun Konselhu Konsultivu Munisipal aprezenta hodi deside ba proposta retirasaun komunidade nian husi Postu Kelikai Antigu liu husi votasaun, maibe proposta refere membru Konselhu Konsultivu Munisipal la konkorda hodi fo votus.
“Hotu-hotu nia kondorda katak sei la halo votasaun, ami sei hakerek fila fali karta ba nasional, tanba nasional mak iha kompetensia administrativa politika halo desizaun fila fali,” hateten Veneranda Lemos iha Vila Nova, Sesta (21/03/2025)
Tuir Prezidente Autoridade Munisipiu nee katak, tuir Lei 14/2023 fo rekonhesimentu ba estabelesimentu postu, nunee ministeriu iha poder tomak halo hikas diploma ministerial atu hetan afiksaun ba suku no aldeia.
Nunee liu husi sorumutu Konselhu Konsultivu Munisipal iha loron 20 Marsu nee Autoridade Munisipal simu ona opinoens husi Partidu Politikus no Autoridade Suku sira inklui rekomendasaun komunidade Uaitame no Abafala nian neebe antes nee aprezenta ona liu husi dialogu sira, tanba nee Autoridade Munisipal sei hatoo ba nasional hodi ministeriu foti dezisaun.
“Abafala halo tiha desizaun ona, nia komunidade tomak konkorda iha dialogu neeba, maibe Uaitame mak lae, tanba nee ami sei tau ba akta katak Konselhu Konsultivu,” hateten Veneranda.
Suku Abafala iha ona konkordansia liu husi dialogu temporariamente pertense ba Postu Kelikai, maibe Suku Uaitame sei iha difikuldade, tanba komunidade balu hakarak pertense ba Postu Kelikai Antigu no balu foti desizaun hakarak pertense ba Postu Kelikai.
Nunee Autoridade Munisipiu liu husi reuniaun Konselhu Konsultivu Munisipal enkaixa ona iha akta hodi aprezenta ba nasional.
Enkuantu Xefe Suku Uaitame, Celestino Freitas Moreira hateten, Konselhu Suku Uaitame sei realiza dialogu ho komunidade sira no kria lista ba komunidade sira priense hodi hatene numeru komunidade hira mak hakarak pertense ba Kelikai Antigu no Kalikai, nunee bele relata ba munisipiu hodi kontinua ba nasional fo solusaun.
Nia sublina, nuudar Autoridade Suku obedese deit ba lei neebe regula ona hodi fahe Postu Kelikai ba tolu (3) no kada Postu Administra Suku lima (5) neebe Suku Uaitame pertense ba Kelikai Antigu, maibe iha pro no kontra husi komunidade, ministeriu mak bele fo solusaun.
“Publika tiha ona iha Jornal Republika pertense ba Kelikai Antigu nee Suku lima, nee klaru tiha ona, neebe propoin ba Estadu laos hau Xefe Suku mak foti desizaun, se ikus Governu foti desizaun ba Kelikai ami pasu tuir deit ona, ba Postu Kelikai Antigu mos lei mak haruka,” hatete Celestino.
Xefe Suku nee deklara, mezmu Suku Uaitame pertense ba Kelikai Antigu neebe publika ona iha Jornal Republika, maibe ikus komunidade balu hakarak retira no kontinua ba mantein iha Kelikai, parte suku obedese deit ba lei Divizaun Administrativa Territoriu, maibe atu regula preokupasaun komunidade nian depende Governu mak deside, bainhira Autoridade Munisipiu aprezenta ona pedidu ba ministeiru.
Nunee bainhira Governu foti ona desizaun ba preokupasaun refere hodi mantein Suku Uaitame iha Postu Kelikai Antigu ou tetu preokupasaun komunidade nian retira ba Postu Kelikai, parte Autoridade Suku Uaitame prontu lao tuir, tanba lei mak regula.
Enkuantu nota informasaun neebe STL asesu katak, iha loron 26 Julhu 2022, Autoridade Suku nain 5 husi Suku Afasa, Namanei, Gurusa, Uaitame, inklui Abafala esforsu hamutuk halo audensia ho estrutura Ministeriu Administrasaun Estatal (MAE) iha tempu VIII Governu Konstitusional, neebe kompostu husi Ministru Administrasaun Estatal, Diretor Jeral Dezentralizasaun Administrativu no Diretor Nasional Administrasaun Lokal atu reativa hikas Postu Kelikai antigu.
Nunee, iha loron 23 Novembru 2022, Governu liu husi Ministeriu Administrasaun Estatal aprezenta iha sorumutuk Konselhu Ministru tempu VIII Governu Konstitusional nian, ba inisiativa alterasaun daruak Lei nu. 11/2009, loron 7 Outubru, Divizaun Administrativa Territoriu. Ho intervensaun lejizlativa hakarak fahe Postu Administrativu Kelikai ba tolu, mak hanesan Kelikai, Kelikai Antigu no Matebian, neebe hetan desizaun final liu husi Sorumutuk Konselhu Ministru iha loron 15 Marsu 2023.
Desizaun final ba alterasaun daruak nee deklara katak, Postu Administrativu Kelikai atual okupa area luan besik 13,7%, Suku 15 ho total populasaun besik 17.471 iha Munisipiu Baukau, nunee fahe ba Postu 3 mak hanesan, Postu Kelikai atual hela ho area 46km² no Suku 5, mak hanesan Suku Baguia, Letemumu, Lakuliu, Makalaku no Bualale ho populasaun hamutuk 7.096.
Kelikai Antigu hela ho area 80km², kompostu husi suku 5 mak hanesan Suku Afasa, Abafala, Gurusa Namanei no Uaitame ho total populasaun 5.998, nunee mos Postu Matebian iha Suku 5 mak hanesan Suku Laisorulai de Baixo, Laisorulai de Cima, Maluru, Abo no Lelalai ho nia area luan 80km² husi populasaun hamutuk 4.300.
Bazeia ba ezijensia husi komunidade Suku 5 neebe liu husi nia Autoridade Suku, antes nee aprezenta ba Governu no hetan aprovasaun hodi publika iha Jornal Republika, mak iha loron 15 Junhu 2023, VIII Governu Konstitusional liu husi Visi Ministru Administrasaun Estatal, Lino Torezaun hamutuk ho Presidente Autoridade Munisipiu Baukau sesante ho nia estrututa lansa fatuk dahuluk ba konstrusaun edifisiu Postu Administrativu Kelikai Antigu iha Suku Afasa, neebe hetan partisipasaun husi komunidade no Autoridade Suku 5 nian, hanesan Suku Afasa, Abafala, Gurusa, Namanei no Uaitame, maibe ikus komunidade Abafala tomak rejeita, ho razaun distansia dook no akur mota.
(tom)
