DILI, STLTIMORLESTE.com – Deputadu husi Bankada Partidu Kongresu Nasional Rekonstrusaun Timorense (CNRT) iha Parlamentu Nasional (PN), kestiona seriedade Komisariu Komisaun Anti Korrupsaun (KAK) halo investigasaun ba kazu sira hanesan Roo Haksolok, projetu sira iha Programa Nasional Dezenvolvimentu Suku (PNDS), nomos aviaun ZEEMS.
Deputadu Anacleto Freitas hateten, kada semana deputadu sira husi bankada governu no bankada oposizaun sempre deskuti malu iha plenaria Parlamentu Nasional kona ba problema neebe ligadu ho utiliza orsamentu estadu.
“Problema ida mak koalia kona ba programa sesta bazika, projetu sira iha PNDS, seluk mak ita kaolia kona ba Ro haksolok no aviaun ZEEMS nee ema hotu-hotu hatene uza osan povu nian, maibe to agora ninia rezultadu investigasaun laiha, komisariu KAK ninia intervensaun to ona iha neebe karik bele esplika mai ami,” husu deputadu Anacleto Freitas liuhusi plenaria PN, Tersa (29/4/2025).
Razaun Deputadu Anacleto husu nee atu Komisariu KAK halo atualizasaun ida ba prosesu investigasaun projetu PNDS, programa Sesta Bazika, Roo Haksolok no avisaun ZEEMS neebe durante nee sai preokupasaun publiku tanba utiliza orsamentu estadu nian.
Nia hatutan, KAK presiza halo investigasaun neebe klean ba kazu sira nee hodi fo sai ba publiku, tanba orsamentu neebe investe ba iha roo Haksolok, Aviaun ZEEMS, no implementa ba iha projetu sira iha PNDS nomos programa Sesta Bazika utiliza orsamentu estadu.
“KAK presiza atualiza kona ba prosesu investigasaun ba kazu sira nee nunee publiku bele hatene, se lae aban segunda tersa ami han malu hela deit iha Parlamentu Nasional,” dehan Deputadu Anacleto
Iha fatin hanesan Deputada Maria Angelina Sarmento husi bankada partidu Libertasaun Popular (PLP) dehan, nia parte hein hela auditoria ida molok nee Primeiru Ministru promete ona atu halo auditoria internasional ba ukun VIII Konstituisional.
“Tenki hanoin mos katak kestaun ida nee primeiru ministru rasik hare katak nee asuntu neebe delikadu no Primeiru Ministru rasik promete atu halo auditoria external ida, ita hotu hein rezultadu auditoria external nee,” dehan Deputada Maria Angelina Sarmento.
Nia dehan, wainhira rezultadu auditoria iha ona sei ajuda governu neebe sei mai atu hare sira neebe diak presiza mantein ida neebe iha indisius ba korrupsaun hakarak lakoi tenki lori ba prosesu maske ida nee VIII governu ninia responsabilidade tenki asumi responsabilidade.
“Kuandu deteta iha duni krimi korrupsaun dirijenti sira husi VIII governu tenki asumu duni responsabilidade,nee la iha ema ida mak halai ses tanba ema ida jere orsanmentu jeral estadu neebe povu fo fiar ba governante hodi jere osan sira nee,” dehan nia.
Hatan ba preokupasaun sira nee, Komisariu KAK Rui Pereira hatete kazu sira hanesan Roo Haksolok no Aviaun-ZEEMS, Sesta bazika, PNDS no kazu sira seluk lao hela, KAK nafatin akompanha hela.
Nia hatutan kazu sira ligasaun ho kazu RAEOA ninian iha nee hakarak hatete katak file kona-ba Roo Haksolok prosesu investigasaun halao tiha ona maibe depois Vakum kazu Roo Haksolok ninian nee halo relatoriu entrega fali ba prokurador jeral no desde tinan kotuk komisariu toma pose depois halo enkontru ho prokurador titular sira organiza hela atu entrega fali mai KAK too ohin loron seidauk.
Kazu aviaun ZEEMS tuir Rui nia investigasaun lao hela, kazu RAEOA nian kona-ba rezidensia, buat sira nee hotu ninia prosesu lao hela no kazu sel-seluk neebe ohin temi nee tanba file ida be RAEOA nian nee uluk investigasaun nee butuk hamutuk, nunee presiza fahe roo nian tau ketak, Aviaun nian tau ketak no projetu tau ketak para ida neebe mak bele avansa uluk ona la presiza hein too boot.
Nia hatete kazu korrupsaun ninian investigasaun nee komplexu uitoan, la hanesan kazu oho ema ida ka naok ema nia sasan nee idenfika lalais, maibe kazu korrupsaun nee nia presiza provas nee dokumental. Nomos dokumental nee inklui video, gravasaun no foto sira nee tenke iha hotu.
Tanba nee mak informa ba deputadu sira kazu neebe mak iha KAK nia liman Prosesu investigasaun lao hela. Kazu daudauk hanesan UKL ninian, Sesta Bazika no PNDS ninian nee lao hela.
Tuir nia, Kazu kona-ba ba PNDS ninian hanoin Primeiru Ministru kestiona maibe hanesan uluk atan rasik seidauk ba Komisariu KAK atan rasik mos halo levantamentu dadus iha Estatal.
“Osan nee tuir rezultadu neebe ami fo ba Primeiru Ministru, osan nee hanesan buat ida sei problema oituan mak fahe material nee mak seidauk deskobre diak, maibe osan UKL ho Uma Naroman Povu osan nee sei iha hela kofre estadu,” Rui dehan.
Nia hatutan, tanba uluk despaisu Ministeriu Administrasaun Estatal nian katak osan labele fila ba konta jeral maibe nia tranzita iha hela konta husi rezerva ida iha hela Suku nian nee.
“Maibe ida nee hanoin Komisariu lakohi koloka tanba nia relatoriu buat sira nee iha Ministeriu Estatal neebe karik governu dehan hanoin oinsa liga ho ida nee. Maibe ba KAK keisa neebe mak ligasaun ho uma naroman ka UKL ka saida ami hetan prosesu tenke halo tuir prosedimentu neebe mak iha,” nia salienta.
Komisariu KAK tuir nia laiha poder atu halo arkivamentu, Komisariu iha neeba keisa ruma mai tenke promove, despaisu no delegasaun ruma KAK tenke lao.
(alb)