LAUTEM, STLTIMORLESTE.com – Familia Martires da Patria Com, Postu Lospalos, Munisipiu Lautem, ho vitima sira Massakre Muapusso deklara aberta ba publiku kona-ba akontesimentu iha tinan 1979.
Portavos Massakre Muapusso, Acasio dos Santos deklara, massakre nee liu husi konfrensia imprensa iha Suku Com, Munisipiu Lautem ba jornalista sira, Domingu nee (23/02/2025) atu klarifika katak, testu badak husi istoria nee bazeia ba peskiza husi ekipa kiik neebe halao ona iha tinan rua ba kotuk.
“Istoria nee realidade ida husi fontes ka familia martires sira no sasin sira nee konta ita nia istoria rasik, presiza hakerek, publiku presiza hatene hodi sai hanesan materia istoriku ba jerasaun. Tanba nee, ho laran triste ita sira la hamutuk ona ho eroi sira, maibe ho grasa boot, ita sei bele konta sira nia istoria no inspira ita no hau bele lee deklarasaun kompletu mak tuir mai nee,” dehan Portavos Acasio.
Iha deklarasaun nee, Portavos Acasio dehan, Estadu Republika Demokratiku Timor Leste (RDTL) hari liu husi prosesu luta neebe naruk no ho sakrifiu boot husi ninia sidadaun neebe nakonu ho espiritu patriotizmu no prontu fo nia vida ba Prinsipiu Ukun Rasik Aan, ho ida nee Timor Leste (TL) konsege restaura ninia independensia hafoin povu Timor funu durante tinan 24 nia laran no povu 200.000 lakon vida. Nunee hatuur kedas iha Konstitusaun RDTL, artigu 11, kona-ba Valorizasaun Rezistensia nian no bazeia ba artigu ida nee mak iha tinan 2006 Parlamentu Nasional hamosu Estatuto Combatentes da Libertasaun Nacional liu husi Lei N.° 3/2006 de 12 de Abril.
Portavos nee afirma, objetivu prinsipal husi lei nee mak, primeiru fo rekonhesimentu no valorizasaun, segundu fo asistensia no protesaun sosial, no terseiru prezerva memoria istoria nian.
Nia dehan, prezervasaun memoria istoria hanesan meiu ida neebe fundamental, atu estadu ida bele mantein ninia identidade rasik, identidade neebe Estadu RDTL diferensia ho estadu sira seluk, nunee mos sai hanesan patrimoniu ba Estadu RDTL.
Aleinde nee, ho istoria neebe loos no faktivel mak sai hanesan sasukat ida ba jerasaun tuir mai, hodi relembra nafatin terus no susar neebe erois da patria sira hasoru iha tempu funu ba Libertasaun Patria nian, nunee mos sai hanesan indikador ida hodi hatene lo-loos kombatentes no vitimas ba luta ukun rasik aan nian atu bele rekonhese no valoriza eroi sira nee ho dignu no justu.
Portavos nee akresenta, bazeia ba Konstituisaun RDTL, artigu 11, Lei Estatuto Combatentes da Libertasaun Nacional no Lei sira seluk no liu husi instituisaun hanesan Komisaun Nasional Chega (CNC), AMRT, MACLN no sira seluk neebe orientadu ba prezervasaun istoria no rekonhesimentu ba vitima sira, hodi permite Familia Martires no Mate Restu massakre Muapusso 1979, atu deklara ba publiku Istoria Massakre Muapusso 1979, nunee parte relevantes hatur ho lo-loos Istoria Com (Konu) nian iha Prosesu Luta ba Libertasaun Nasional.
Tuir mai iha deskrissaun badak ba istoria Massakre Muapusso nomos rekomendasaun husi Familia Martires no Mate Restu massakre 1979.
Rezumu istoria massakre muapusso 1979
Aldeia Muapusso, knua kiik ida iha rai lolon parte lorosae Com (atual Suku Com) ka iha lian Fataluku bolu Konu. Muapusso eziste kedas iha tempu português, neebe geografikamente halo baliza ho Bauro, Poros, Somocho, Iralafai no Mehara.
Muapusso ho ninia medidas kuaze kilometru atus neen kuadradu, ho nia abitantes kuaze atus rua no uma kain rua nulu.
Rede Klandestina entre fulan Novembru no Dezembru 1976, Caetano Vilanova Amaral ‘Mau-russo’ neebe asumi ona kargu nuudar Primeiru Delegadu ba Baze Apoiu Vasa, halibur komunidade sira atu fo apoiu ba FALINTIL sira no iha tempu hanesan FALINTIL sira oferese mos edukasaun no tratamentu saude ba populasaun sira neebe halai ai laran.
Iha altura neeba Mau-russo mos organiza ema sivil sira, liu-liu ninia familia hodi ajuda nia buka informasaun, sai mata-dalan no halo ligasaun husi baze apoiu Vasa ba fatin sira seluk neebe FALINTIL ho populasaun sira hela ba. Maske iha momentu neeba seidauk iha termu klandestina, eziste mak estafeta maibe buat neebe Mau-russo organiza sai inisiu ba formasaun rede klandestina iha area Muapusso no Lohomatu.
Entre tinan 1976-1977, bainhira forsa Indonezia hahu okupa Lauteinu (Posto Lautem), populasaun balu tun ba rende no hetan kapturasaun, lider rezistensia sira iha Sub Rejional Tutuala hanesan Adjuntu Komisariu Orlando José Maria ‘Mauvelis’, Paul ‘Kina Malaka’, Eurico ‘Iku’, Ernesto dos Santos ‘Julcy Verupeku’, inisia kontaktu ho populasaun sira iha vila ho objetivu atu hatene informasaun balun kona-ba situasaun familia nian no informasaun balu kona-ba inimigu. Sira halo uluk kontaktu ho sira nia membru familia no membru FALINTIL balu neebe hetan kapturasaun ka rende.
Entre tinan 1977-1978, Mau-russo neebe hetan ona konfiansa nuudar assistente politiku husi Adjuntu Komisariu Mauvelis, hahu organiza atividade klandestina husi Mehara too Konu. Nunee Mau-russo hahu hili no buka ema, liu-liu sira neebe sei iha relasaun familia atu kontinua luta liu husi fo apoiu ba FALINTIL sira neebe sei reziste iha ailaran.
Hafoin baze apoiu rahun iha tinan 1978, Adjuntu Komisariu Mauvelis no Paul ‘Kina Malaka’ muda Mau-russo ba Konu, ho intensaun reforsa rede klandestina iha area Muapusso, Lohomatu no Ira-onu nomos halao ligasaun ba rede klandestina iha Lauteinu (Postu Lautem), Pairara, Maina I no hatutan too Lospalos.
Iha tinan 1979, hafoin Baze Apoiu rahun, lider Frente de Revolusionariu Timor Leste Independente (FRETILIN) barak mak lakon vida no populasaun tun ba vila. Bainhira Xanana Gusmão buka kuadrus FRETILIN sira atu reorganiza funu, iha Ponta Leste, liu-liu iha area Konu (Com), rede klandestina neebe Mau-russo lidera, organizadu ona. Tan nee, bainhira Xanana too iha Ponta Leste, Adjuntu Mauvelis no Mau-russo ho nia rede mak asegura no fasilita enkontru hirak neebe Xanana ho lider FRETILIN no FALINTIL sira halao iha area hirak neebe pretense ba Suku Com, Mehara too Tutuala, inklui enkontru iha Sevai.
Rede Klandestina Nakfera
Iha fulan Junhu tinan 1979, enkontru ida iha Ira-masi, Muapusso (Com), neebe partisipa husi rede klandestina baze de apoiu Iraonu, lidera husi Xefe Delegadu José da Silva, Pairara lidera husi Justo Sampaio, sai nuudar enkontru ikus neebe Mau-russo dirije.
Hafoin enkontru nee, rede neebe Mau-russo estabelese iha Konu (Com) nakfera. Militar Indonezia konsege deskobre, kaptura no oho rede klandestina sira.
Iha loron 4 Julhu tinan 1979 kalan, hafoin enkontru Ira-masi, Militar Indonezia nia kamionheta tolu tama iha area Konu (Com).
Iha loron neebe hanesan (lorokraik), Mau-russo neebe nia naran iha numeru dahuluk lista nian (Alvu ka tarjetu) husi militar Indonezia hodi kaptura, konsege halai sai ba ai-laran, nunee nia familia sira neebe hela tenke simu konsekuensia todan, sira lakon membru familia balu no lakon mos sira nia hela fatin.
Militar Serku Knu’a Muapusso no Kapturasaun
Iha dader nakukun, 5 Julhu tinan 1979, militar Indonezia Batalion 745 neebe lidera husi Kapitaun Joko Himpuno no akompanha husi Timoroan balu neebe sai mata dalan, hahu tama iha knua Muapusso. Haleu uma hirak neebe besik malu no lori ho lista rede klandestina nian, hodi kaptura Antonio Xavier ‘Masilerek’ ho Duarte da Costa, buka mos Mau-russo, maibe laiha fatin, sira kontinua ba buka iha Lohomatu. Sira lori tun Mau-russo nia espoza ho ninia oan mane kiik, hamutuk ho Masilerek no Duarte ba Vila Com.
Iha Cazerna, fatin dadur martires (uma mutin ida iha Konu), militar ho Timoroan balu hahu inkeritu no husu paradeiru Mau-russo no subar fatin Xanana nian.
Iha loron neebe hanesan, kalan hafoin inkeritu, Masilerek ho Duarte konsege halai sai husi dadur militar ba ailaran.
Iha loron 7 Julhu dader, militar kontinua buka rede klandestinan husi Muapuso too Iraonu, kaptura tan ema nain tolu, Virgilio dos Santos (Veru-Moko, husi Muapusso), Pedro dos santos (Nari Leru, husi Ira-onu) no Oscar Victor (Opo-Ratu, husi Muapusso). Iha lorokraik, kaptura fila fali Duarte da Costa (Asulonu, husi Muapusso), Alfredo do Carmo (Uhulapa, husi Mehara), Mario Amaral (Politikal, husi Muapusso), Martinho dos Santos ka Kacoli (Narileru, husi Ira-onu), Julio de Castro (husi Pitileti), no José da Silva (Narileru, husi Ira-onu).
Militar Halo Inkeritu no Oho Ema
Entre iha loron 7-8 Julhu, militar batalion 745 lori sai ema nain 6 husi fatin inkeritu kazerna, maka Virgilio dos santos, Pedro dos santos, Oscar Victor, Alfredo do Carmo, Martinho dos santos ka Kacoli ba oho iha tasi ibun Puamal Amire (besik atual Eskola Ensino Baziku Central de Com), Duarte da Costa oho iha O’omahan (area Muapusso nian) no saudozo Mario Amaral, Julio de Castro, Jose da Silva lori lakon too agora familia lahatene sira nia paradeiru.
Sunu Uma no Destera ba Com
Iha loron 9 Julhu, militar Indonezia hahu sunu hotu komunidade sira nia uma iha knua Muapusso, sunu uma iha Lohomato no Ira-onu. Militar obriga komunidade sira husi Muapusso, Ira-Malar, Loho-Matu tun ba Konu no Seler tun ba Poros.
Massakre Muapusso neebe hamate ema nain 6, ema nain tolu lakon, no halakon ema lubun nia hela fatin, sai nuudar konsekuensia boot no presu karun ida neebe Mau-russo, Masilerek, Jose da Silva no martires Massakre Muapusso nia familia sira tenke selu ba buat neebe sira fiar no hakarak atu defende, Ukun Rasik Aan!
Vitima no Familia Martires Massakre Muapusso 1979 kontinua hetan presaun durante tinan naruk nia laran, hahu husi Massakre Muapusso 1979 too 1989, familia martires Massakre, komunidade Muapusso, Lohomatu no Ira-onu, hetan detensaun preventiva, bandu sai husi sira nia hela fatin ba buka aihan ou halo toos iha distansia dok husi hela fatin, hanesan knua Muapuso, Lohomatu no Ira-onu. Enkuantu bele sai husi hela fatin no ba suku seluk tenki ho karta gia de marsa viajen nian.
Familia martires Massakre Muapusso nia familia barak trauma, kontinua moris iha presaun no ameasa nia laran too tinan 1999.
Ezemplu, entre tinan 1983 too 1987, Tim Nuklir neebe lidera direita husi Sr. Edmundo da Conceição Silva (Camat Moro) obriga familia Mau-russo, mak hanesan Ernesto Kapitan (maun husi Maurusso), Paulo da Silva (rian husi Masilerek), hetan detensaun periodikamente, halo interogasaun no obriga sai mata dalan ba buka Mau-russo ho Masilerek iha ailaran hodi tuun mai rende. Enkuantu, Gil Viegas (rian husi Mau-russo), periodikamente aprezenta aan ba autoridade militar Indonesia Kecamatan Moro no KODIM-Lospalos.
Tanba Mau-russo ho Masilerek sei hela iha ailaran, militar Indonezia planu atu destera nia familia sira ba Atauro, maibe planu nee la konsege realiza tanba la hetan autorizasaun husi Camat Moro (Administradór Postu Administrativu).
Aleinde nee, iha tinan 1983, hafoin levantamentu. Carlos Amaral da Silva (alin husi Mau-russo), José Mendes (alin husi Masilerek), Nolasco Viegas (alin husi Gil Viegas), Jaime Xavier, neebe envolve iha rede klandestina, tuir planu halai sai ba ailaran, maibe la konsege tanba militar batalion 321, deskobre planu refere no sira sai TBO iha post batalion 321.
Mau-russo kontinua kontaktu direita ho ninia familia sira hodi buka informasaun too tinan 1982.
Iha tinan 1982 refere, Mau-russo no Masilerek hamutuk ho nia maluk FALINTIL sira seluk sai husi Ponta Leste ba rejiaun HAKSOLOK (fronteira). Mau-russo nomeadu ba komissario Politico iha tinan 1984.
Komissariu Politiku Mau-russo ho Asistente Politicu Masilerek mate hetan tiru husi inimigu iha tinan 1989 iha Centro Leste, hafoin fila hikas husi rejiaun Haksolok iha tinan 1987.
Martires Massakre Muapusso 1979, Saudozo Duarte da Costa, rian husi Gil Viegas, Saudozo Pedro dos Santos, ria husi Oscar Victor, Saudozo Martinho dos Santos, alin husi saudoso Pedro dos Santos, Saudozo Oscar Victor, ria husi saudoso Pedro dos Santos, Saudozo Virgilio dos Santos, maun-alin husi saudozo Mau-russo, Saudozo Alfredo do Carmo, rian husi Gil Viegas, Saudozo Mario Amaral, alin husi saudozo Mau-russo, Saudozo Julio de Castro, Saudozo José da Silva, aman husi saudoso pedro dos Santos.
Rekomendasaun
Tanba iha deskonhesimentu, menus informasaun no istoria neebe ladun loos kona ba Massakre Muapusso 1979, por exemplu: iha livru CNC (Bab 7: Pembunuhan di Luar Hukum dan Penghilangan Paksa; Pagina 97, Tabela 13 – Pembunuhan di Los-Palos 1978-1979 menurut subdistrik dan kelompok) hateten katak primeiru Saudozu Assistente Político Antonio Xavier ‘‘Masilerek’’ mate iha 1979 iha momentu TNI 745 serku Muapusso no kaptura nia ho saudozu nain sia (9) sira seluk neebe temi iha leten, maibe, Masilerek realidade nia konsegue halai sai husi dadur depois de loron balun no halai ba Ai-laran, no lao ho Komissariu Politiku Mau-russo hodi luta iha ailaran no iha tinan 1982 tuir ordem Comando da Luta ba destaka iha Regiaun Haksolok no hetan tiru no mate iha Centro Leste iha tinan 1989, bainhira sira nia missaun iha regiaun HAKSOLOK kumpri ona no iha dalan atu fila fali ba ponta leste.
Ezemplu Segundu, nafatin iha referensia neebe sita iha leten katak, Martires sira neebe temi iha leten oho iha Etepiti nee Lalo’os tanba sira nia oho fatin neebe deskreve ona iha leten.
Relasiona ho dadus neebe laloos hanesan temi iha leten, no polemika Combatentes da Libertasaun Nacional, Lista Editais 2009 nian, mosu indisius barak neebe iha potensia ba manipulasaun dadus, liu-liu Familiarizmu, Partidarismu no Favoritizmu, maka Vitima no Familia Martires Massakre Muapusso 1979 no rekomenda ba CCLN no partes relevantes atu, Primeiru, Haloos istoria Massakre Muapusso 1979 nian. Segundu, Rekonhese Massakre Muapusso 1979 hanesan Massakre ida, terseiru rekonhese no dignifika Martires no Vítima Massakre Muapusso 1979, liu husi estabelesimentu Monumentu ba Martires sira hodi Valoriza vitima no familia martires sira ho justu no transparante. Reverifika dadus Lista Editais 2009 Suco Com nian, tanba iha potensia falsifikasaun dadus no prosesu rejisto no verifikasaun la tuir Presedimentu neebe mak CCLN Nacional no MACLN fo sai.
Primeiru, Fo oportunidade ba vitima Massakre Muapusso neebe seidauk rejistu, atu bele hetan ninia direitu hanesan ho Combatentes sira seluk.
Ikus liu, atan ami Vítima no Familia Martires Massakre Muapuso 1979, Agradese ba ita boot sira nia atensaun no kolaborasaun. Hein katak preokupasaun no rekomendasaun nee, bele kontribui oituan hodi hatuur Historia neebe loos, no ba prosesu Verifikasaun Dadus no Rekonhesimentu neebe Justu, Ekilibradu no Transparante.
Com, 23 Fevereiru 2025
Asinadu husi vitima familia Martires Massakre muapuso 1979, Carlos Amaral da Silva (Alin husi Saudozo) Comisario Politico Mau-russo, José Mendes (Alin husi Saudozu) Assistente Político Masilerek, José da Silva (Regina dos Santos, oan husi saudoso), Florindo Monteiro (Alin husi Saudozu Mario Amaral), Carlito da Costa (Oan husi Saudozu Duarte da Costa), Amancio dos Santos (Oan husi Saudozu Virgilio dos Santos), Arestina dos Santos (Feton husi Saudozu Oscar Victor), Albertinha do Carmo (Feton husi Saudozu Alfredo do Carmo), Shiquito dos Santos (Oan husi Saudozu Pedro dos Santos), Abeta dos Santos (Oan husi Saudozu Martinho dos Santos), Julio de Castro (oan husi saudoso Julio de Castro).
(jos)