BAUKAU, STLTIMORLESTE.com – Hafoin vitima Zizelma Maria Fátima Verdial Gonçalves lakon vida liu husi asidente iha zebra cross leten, akademista haree justisa iha Timor Leste hetan ona politizasaun.
Xefe Akademika husi Institutu Superior Kristal Polo Baukau, Marçal G. Soares katak, observasaun ba kazu asidente soke vitima Zizelma Maria Fátima Verdial Gonçalves lakon vida iha zebra cross leten, besik loja Funan Buras nia oin, bainhira vitima korta estrada no hetan soke husi motorizada, maibe liu husi prosesu sumariu realiza iha Tribunal Judisial Primeira Instansia Dili, iha desizaun ba prosesu sumariu deside aplika multa osan rihun US$ 5, nee justisa la maduru.
Tanba iha lei inan atur ona katak, justisa nuudar baze fundamentu ba sidadaun hotu atu hakruuk ba lei, nunee implementasaun tenke dignu ba ema hotu liu husi dalan justisa, maibe daudaun iha Timor Leste hahu politiza ona justisa, tanba autor neebe soke vitima labele hetan kastigu.
“Kontekstu neebe daudaun ita haree, ema politiza ona justisa nee, nee atu lori ita ba ida neebe laiha kbiit, nia labele hetan justisa sosial, agora akontese iha ita nia rai, kazu sira intervensaun politika mak iha laran, nee mak sei estraga justisa,” hateten Marçal ba STL iha knaar fatin, Kuarta (09/04/2025)
Nia argumenta, mezmu vitima husi familia kondisaun moris kbiit nato’on no suspeitu husi kondisaun moris husi familia iha osan no poder, justisa la presiza haree husi kondisaun moris hodi fo livre ba suspeitu, maibe tenke implementa lei tuir regras aplika pena.
Nia sublina, koalia kona-ba lei iha kontekstu rua, kompostu politika no juridiku inklui politika no sosiolojia implementa iha sosiedade hodi orienta sidadaun hotu hakruuk ba lei, tanba koalia kona-ba justisa sosial nia sasukat laos mak instrumentu osan, maibe utiliza osan taka vitima nia vida, nee desizaun neebe la tuir lei nia hakarak, tanba lei nia hakarak, bainhira iha ona vitima, suspeitu tenke prezensa tuir investigasaun no julgamentu hafoin Tribunal deside sala ou lae.
“Mais agora ita la fo solusaun iha Tribunal, haruka fo malu deit osan kazu nee rezolve, nee lae, maske kazu bele rezolve tuir familia, maibe nia prosesu tenke lao, tanba kazu soke nee laos semi, nee publiku, ema lao hela iha zebra cross leten,” Marçal akresenta.
Xefe Akademika nee fundamenta, sinais zebra cross fo espasu ba ema lao ain atu hakat liu estrada publiku, tanba nee motorista kareta no motor presiza komprende, bainhira ema hakat liu estrada liu husi zebra cross, kareta no motor tenke para.
Maibe pesoal konduz motorizada hakotu Zizelma nia vida, deskonfia la komprende sinais zebra cross, pior liu tan idade la permite atu konduz transporte iha estrada publiku no laiha dokumentu, soke tan ema, lo-loos aplika pena ba pesoal neebe entrega save hodi konduz motorizada iha estrada publiku, laloos aplika multa hodi retira kazu.
“Ida nee mak sai referensia ida, kuandu ida nee ita la evita, fo biban ba ema sira neebe riku nia garante buat hotu lei nee la vale, kuandu halo sala fo osan nee taka ona, entaun atu labele fo espasu ba ema sira hanesan nee, implementasaun tenke loos,” katak Marçal.
Enkuantu, Bispu Dioseze Baukau, Dom Leandro Maria Alves hateten, kazu Zizelma nian kontinua ona iha prosesu ba rekursu, nunee tau nafatin konfiansa ba Tribunal nia desizaun sira ikus neebe bele hadiak liu tan hodi hetan konfiansa husi sosiedade.
“Ita nafatin tau fiar ba lei neebe mak iha, katak zebra cross neebe mak iha ba sira neebe lao ain, tau ain ona iha neeba hotu-hotu para, hau hanoin hotu-hotu hatene ida nee, asidente neebe akontese ita hotu sente nee pena,” katak Dom Leandro.
Bispu Dioseze Baukau nee sujere prosesu justisa neebe atu kontinua lao ba Zizelma nia mate, tanba iha ona rekursu, tenke lao tuir dalan lei Timor nian.
Dom Leandro konfesa, tuir lei Tranzitu zebra cross neebe estabelese iha estrada publiku atu fasilita ema lao ain sira, tanba nee transporte kareta motor tenke para fo espasu ba ema lao ain atu hakat liu estrada, maibe asidente nee akontese tenke aplika pena.
Ho akontesimentu nee, Dom Leandro husu parte relevante sira tenke halo sosializasaun ba motorista neebe atu trata karta kondusaun, presiza hetan formasaun masimu hodi respeita sinais tranzitu sira neebe estabelese ona.
Atu fo hanoin hikas ba publiku katak, vitima Zizelma mate iha loron 13 Marsu 2025, bainhira vitima atu ba uma no korta estrada publiku liu husi sinais zebra cross besik loja Funan Buras nia oin, iha neebe vitima lao ain hela iha sinais zebra cross leten, maibe hetan asidente soke husi motorizada neebe konduz arguidu inisial MSC too vitima la salva vida.
Arguidu MSC submete ba prosesu sumariu iha Tribunal Judisial Primeira Instansia Dili, neebe prezide husi Juiz José Gonçalves, reprezentante Ministeriu Publiku husi Prokuradora Bemvinda do Rosário no arguidu hetan asistensia legal husi advogadu privadu.
Desizaun ba prosesu sumariu, Juiz deside aplika pena prizaun tinan 3, suspende ba tinan 4 no osan rihun US$ 5, maibe familia sira la aseita ho desizaun nee, hodi halo protestu ba justisa, tanba buka justisa justu.
(tom)