DILI, STLTIMORLESTE.com – Primeiru Ministru (PM), Kay Rala Xanana Gusmão lori Governu Timor Leste (TL) nia naran hatoo apresiasaun, tanba komite espesial Nasoins Unidas nian kona-ba deskolonizasaun deside halao seminariu internasional dahuluk iha Rejional Asia, deside halao iha Timor.
PM Xanana hatoo lia hirak nee liu husi serimonia enseramentu Seminariu Rejional kona-ba Deskolonizasaun ho tema Dalan Sira ba Futuru Sustentavel, Avansa Dezenvolvimentu sosio Ekonomiku no Kultura husi Territoriu sira laos auto Governadu”.
“Ho satisfasaun boot hau hatoo hau nia kumprimentus ba distintu partisipante sira hotu, husi Komite Espesial Nasoins Unidas nian kona ba Deskolonizasaun (C-24), neebe durante loron tolu liuba halibur iha Dili,” dehan PM Xanana liu husi ninia diskursu iha salaun konferensia Spring Hotel Fatuhada, Dili, Sesta (23/05/2025).
Nia dehan, governu no povu Timor Leste (TL) sai nuudar privilejiu ida atu sai uma nain ba seminariu Rejional Pasifiku ida nee iha Dili, iha kolaborasaun ho Komite Espesial Nasoins Unidas nian.
“Hau hatoo parabens ba maluk sira hotu neebe envolve iha organizasaun seminariu nee no hau hakarak hatoo hau nia apresiasaun ba Governu Indonezia neebe fasilita ona tranzitu delegadu konferensia nian liu husi Bali iha sira nia dalan ba Dili, ida nee sai hanesan semana ida neebe signifikativu duni ba TL,” dehan nia.
Nia haktuir tan katak, aleinde seminariu ida nee, segunda semana kotuk mos TL sai uma nain ba dahuluk Konferensia Solidaridade Azia Pasifiku ba Sahara Osidental, neebe halao mos iha Dili.
Povu Saharawi nia lian, neebe nonok durante meiu sekulu iha palku internasional, merese atensaun ho asaun koletiva no estratejika.
Infelizmente, hanesan nota ona iha semana ida nee nia laran, prosesu dekolonizasaun no ezersisiu autodeterminasaun nian, seidauk kompletu. Laos deit ba Sahara Osidental, maibe mos ba teritoriu sira seluk neebe laos auto Governu.
“Sai mos semana espesial ba ita tanba, iha loron 20 fulan Maiu, TL selebra tinan 23 Restaurasaun Independensia nian. Hanesan ita boot sira sei komprende ona durante ita boot nia tempu iha nee, esperiensia TL nian mak istoria ida kona-ba terus, maibe mos kona ba esperansa no rekonsiliasaun,” afirma nia.
PM Xanana shering kona-ba tinan 24 rezistensia no diplomasia, persistente iha Nasoins Unidas hodi defende direitu ba autodeterminasaun, ikusmai TL alkansa nia objetivu, direitu atu hili, atu hili atu moris iha dame no iha liberdade.
“Ita koalia kona ba restaurasaun, tanba ita deklara tiha ona ita nia independensia iha loron 28 fulan Novembru tinan 1975, hodi hetan deit okupasaun illegal, liutiha loron hitu husi ita nia vizinhu, Indonezia. Husik hau aproveita oportunidade ida nee atu klarifika, ba istoria, katak ita laos vitima ba Indonezia nuudar povu. Tuir lo-loos, ema Indonezia barak no grupu solidariedade Indonezia sira apoia ami, sira fahe ami nia terus nomos iha ami nia luta. Sei ita maka vitima, ida nee maka rejime ida no orden internasional ida neebe maka forma husi Funu Malirin, iha neebe mak propagasaun sosializmu nian hetan tauk, husi nasaun sira neebe besik no dook,” Afirma PM Xanana.
Xanan akresenta, TL sai vitima ba ganansia ba interese komersial husi poder sira seluk neebe tau rekursu material aas liu valor dignidade umana.
“Lia loos mak ita nia rezistensia armada, laos deit hasoru soldadu sira husi ezersitu okupante, maibe apoiu militar husi nasaun osidental sira neebe makaas. Entre 1975 no 1979, ami hasoru lakon kontinuu, ami lakon funu no ami lakon esperansa. Foin iha dekada 1980, liu husi estratejia neebe klaru no mobilizasaun populasaun tomak nian, mak ita konsege reorganiza gerrilleiru rezistensia nian. Iha tempu neeba, oferta sira rende nian sai hanesan tentasaun ba lutador balu — inklui hau. Lisaun importante, liu husi ami nia esperiensia maka, liu-liu, katak susesu depende ba organizasaun, vizaun estratejiku no importante liu, envolvimentu ho laran tomak husi povu iha kauza ida neebe pertense ba nasaun tomak. Ami nia ambisaun nunka sai buat seluk, duke atu hakotu funu no hetan solusaun pasifiku ida neebe bele oferese kondisaun moris neebe diak liu ba ami nia povu, povu ida neebe maka sofre barak ona,” hatutan PM liu husi ninia diskursu.
Nia dehan, inimigu labele halakon, rezistensia nunka bele iha kapasidade atu duni sai forsa okupante. Resposta uniku ba impase ida nee bele hetan iha vontade povu nian, desizaun atu kontinua terus ka atu rende kompletamente.
“Lo-loos haree ba kotuk, buat hotu tun ba vontade, forsa no aten barani povu Timor nian. Tanba nee mak iha dekada 1980, ita deside atu husu pergunta direta ida ba povu Timoroan sira hakarak kontinua terus ka sira prefere liu integrasaun? Tanba sei ida ikus nee mak povu nia vontade, ami rezistensia, iha ami nia frente armada, klandestina no diplomatika sei rende,” konta PM ba partisipantes seminariu internasional C-24.
Intensaun nee komunika ba Nasoins Unidas, ba Indonezia no ba Portugal.
“Ami hein tinan 16 atu ema haree no rona ami iha ami, buka ba solusaun pasifika ida no ida nee hau tenke dehan, hametin deit reziliensia, korajen no espiritu sakrifisiu povu timoroan nian. Hau tenke hanoin hikas iha nee katak bainhira Nasoins Unidas kria MINURSO iha tinan 1991, hodi organiza referendu, ida iha Sahara Osidental, ida nee fo esperansa foun mai ami. Ami fiar katak, hafoin povu Sahrawi, sei too Palestina nia turnu no tuirmai TLnian. Maibe iha tinan 1992, referendu iha Sahara Osidental hetan adia no adia nafatin too ohin loron,” akresenta PM Xanana.
Nia dehan, TL aprende buat barak husi esperiensia neeba. Tanba nee maka iha tinan 1999, bainhira TL mos hetan oferta atrazu ida, atu evita violensia neebe posivel povu rekuza.
“Ami insisti katak, ami nia referendu rasik lao ba oin, hodi fo sai Sahara Osidental hanesan ezemplu ida kona ba saida maka labele repete. Maski hasoru ameasa, intimidasaun no violensia, ita nia povu hamriik metin no aten barani. Tanba nee maka hau iha ligasaun pesoal ho Sahara Osidental. Sira nia terus sai ami nia lisaun,” haktuir PM Xanana.
Nia afirma, direitu internasional mak solusaun — maibe tenke ativa liu husi esforsu koletivu, persistensia, estratejia no diplomasia. Tanba nee, konklui katak timoroan sira nia triunfu nee mos sistema internasional nia triunfu.
“Hau kontinua fiar katak, so lei internasional deit maka bele fo lian ba nasaun sira neebe frajil no oprimidu. Ida nee maka instrumentu neebe makaas liu, neebe ita iha ba rezolusaun pasifika ba disputa no konflitu sira no meiu neebe promisor liu atu asegura direitu no dignidade povu hotu hotu nian, tantu auto governasaun ka lae. Ita, povu TL, hatene didiak kona ba todan bainhira ita nia direitu inalienavel sira no ita nia direitu ba dame, ema seluk nega. Tanba nee maka ita tane aas lei internasional, nuudar arma makaas liu ba nasaun sira neebe vulneravel. Dialogu no negosiasaun pasifika, hodi buka autodeterminasaun mak dalan ba futuru ida neebe sustentavel,” haktuir PM.
TL independensia liu husi aplikasaun lei internasional, Territoriu Naun Auto Governu hotu-hotu tenke iha direitu neebe hanesan.
“Hau hatene katak, iha abertura konferensia ida nee, ita boot sira rona husi Prezidente Republika, Jose Ramos Horta, neebe iha tinan 1975, nuudar parte ida husi frente diplomatika husi ita nia movimentu libertasaun nasional, uluk nanain envolve ho Komite Espesial ba Deskolonizasaun.
Frente Armada no Frente Klandestina, izoladu iha sira nia rezistensia gerilha, sei nunka sufisiente atu lori ita nia kauza ba oin, ka atu projeta povu timoroan nia lian. Ita tenke halao luta estratejiku ida ba dame, liu-liu iha mundu ohin loron nian neebe nakonu ho problema liu husi komunidade internasional ida neebe iha meius diplomatiku no instrumentu pasifiku sira hodi apoia rekonhesimentu ba direitu sira povu no nasaun sira nian. Ita tenke tane aas multilateralizmu no forum sira hanesan C24, atu nunee solidariedade no kooperasaun internasional bele manan. Ita tenke halakon legadu kolonializmu nian no interese ekonomiku hotu-hotu neebe nega povu sira nia direitu lejitimu ba autodeterminasaun. Hau laran metin katak seminariu ida nee iha Dili, ajuda ona ita atu identifika dalan no estratejia foun sira atu defende dignidade, soberania no potensial povu hotu-hotu neebe sei iha prosesu deskolonizasaun nia laran, atu lian husi Territoriu Naun Auto Governu ida idak sai ita nia lian rasik. Mai ita nia ideia sira nia forsa no aten barani bele kanaliza ba asaun konkreta — hodi hasae konxiensia kona-ba direitu sira neebe sei kumpre nafatin ba kolonia ikus sira ita nia sekulu nian, iha ita nia sosiedade ida idak. Hau hein katak konkluzaun no rekomendasaun sira husi Komite Espesial Deskolonizasaun ida nee, neebe halibur hamutuk iha nee iha Dili, sei serve atu hametin laos deit identidade kultural husi Territoriu sira neebe Laos Autogovernasaun, maibe mos asaun konkreta sira hodi asegura sustentabilidade sosioekonomika husi sira nia populasaun sira,” dehan PM Xanana.
Too soberania hetan garantia nuudar direitu tuir lei internasional, laiha povu ida mak sei sai lian laek.
(jos)
