DILI, STLTIMORLESTE.com – Mosu dezentendimentu entre Deputadu sira husi Bankada Opozisaun no Bankada Governu iha debate proposta Orsamentu Jeral Estadu (OJE) 2025, tanba diskuti kona-ba politika rekonsiliasaun.
Iha debate proposta OJE 2025, ba loron da-neen, Tersa (19/11/2024), bainhira debate too iha Sentru Nasional Chega neebe koalia kona-ba prezerva istoria Timor nian, hodi koalia bá politika rekonsiliasaun. Ho ida nee sai kestaun ba Bankada Opozisaun no diskuti malu entre Bankada Opozisaun no Bankada Governu.
Iha intervensaun Deputadu husi Bankada FRETILIN, Florentinho Ximenes Cinaraí hatete, tau iha kestaun kona-ba politika rekonsiliasaun teki-teki tur hanoin derepente PR too iha Atambua, hodi halo politika rekonsiliasaun.
Tuir nia, rekonsiliasaun nee bele no iha dalan, maibe la halo balansu ho rekonsiliasaun justisa no lei, sei kria problema foun iha sosiedade, tanba ema nia kanek la kura.
Ema balu sofre sira iha sorin mos hatene hela. Rekonsiliasaun la halo balansu ho justisa sei hahoris problema foun, tanba nee tetu diak ba. Iha baze Atauro mos nunee obriga ema lori liman sukit batar iha ahi laran hodi han.
Nunee mos Deputada husi Bankada PLP, Maria Angelina Sarmento hatete, kona-ba rekonsiliasaun politika nee lao hela iha ambitu komemorasaun 30 Agostu, se la sala CNC halo dialogu iha fronteira ho Timoroan sira neebe hela iha fronteira.
tanba politika rekonsiliasaun lao hela, maibe agora daudaun publikasaun iha media sosial, maluk Timoroan balu iha rai liur, agora provoka hela situasaun atu loke fali kanek husi sentimentu juventude rezistênsia sira nian. Tanba nee presiza Governu halo atu prevene situasaun nee.
Entretatu Deputadu husi Bankada CNRT, Natalino dos Santos hatete, CHEGA halao servisu atu prezerva istória efeitu husi politika da rekonsiliasaun. CHEGA mos hamutuk ho Ministeriu Edukasaun elabora hela kurrikulu istoria Timor nian, atu hodi hanorin iha eskola.
Nia dehan, koalia kona-ba rekonsiliasaun importante, tanba nee politika ida neebe konsensus nasional, maibe bainhira koalia politika rekonsiliasaun mos lases husi Justisa.
Hatan bá kestaun nee, Primeiru Ministru (PM), Kay Rala Xanana Gusmão hatete, problema rekonsiliasaun temi mos problema kona-ba justisa, loos née hanoin hela.
Iha Chega bainhira halo lansamentu sira halo atividade atu bá iha neebá hodi koalia ba malu, atu buka buat hotu neebe halo iha pasadu haluha tiha , buka no husu koalia bá malu, husu deskulpa ba malu.
“Antes rekonsiliasaun ho Indonezia, hau rasik la gaba aan, ba too Kupan no fatin seluk hodi bolu maluk sira neebe halai bá neeba lori sira fila, iha ONU nia tempu. Husi tempu neeba hanoin ona nahe biti hodi prosesu nee lori tinan tanba lori sira mai nahe biti tuir kultura Timor husu deskulpa bá malu hodi rekonhese sala, nunee bele simu malu”, haktuir Xanana.
Xefe Governu haktuir, ho Indonezia rasik atu asina la haluha no rejista hotu krime neebe sira komete hodi promete bá malu katak husik pasadu la taka no la subar, maibe labele akontese tan iha futuru.
Ho nunee Xanana lori ba too Koffy Annan no ba too Nova Yorque hodi dehan, “Ami rasik mos dehan pasadu pasadu, hakerek hotu hodi lembra, maibe tanba buat ruma mak akontese, tanba née sei la lori kazu saida deit bá Tribunal Internasional”, tenik PM.
Xanana konta, nia ba too Zenebra, komisaun direitu umanus iha neebá, koalia mos, nee duni ita hakarak haree istoria ho inestidade.
Iha 1981 banhira reorganiza hasai politiku katak, se deit hakarak ukun aan mai partisipa, la haree husi koor, tanba FRETILIN mos oho ema barak.
Xanana hatete, temi deit Eurico, temi deit buat seluk, maibe buat balu ema la koalia, ida nee tauk ka familia mate hotu ona.
Xavier tama kadeia ema barak mate, iha Aileu mos nunee ema barak mate. Tanba nee buka hatene bá problema rekonsiliasaun nee labele obriga deit atu haree ida nee, seluk haluha, maibe tenke haluha buat hotu tanba iha 2001, lori balu mai balu mos husu tan atu lori mai.
Iha okaziaun nee depois resposta husi PM, Prezidente PN, Maria Fernanda Lay, direta submete ba votasaun Orsamentu Chega, maski iha pontu de orden barak maibe sei la fo tempu, tanba lakohi atu simu malu no hatan malu.
Maski PPN atu halo situasaun kalma, maibe Bankada Opozisaun la simu tanba la fo tempu ba pontu de orden, nunee mosu dezentendimentu makaas liu tan, ate Deputadu balu tuku meza hatudu liman ba malu. Maibe situasaun nee maske diskuti kleur tiha, maibe hakalma hikas tiha tanba PPN anunsia ba breack.
(gui)
