Introdusaun
Artigu ninia objetivu kona-ba prosedimentu demokrasia ne’ebe la’o haleu ona, sidadaun hotu-hotu iha ambisaun maka’as atu halo politika hodi dezenvolve povu no nasaun nia futuru. Liu-liu nasaun dezenvolvidu sira ne’ebe moris iha era modernu no nasaun barak mak adopta sistema demokrasia, tanba sistema demokrasia mak fo biban ba sidadaun hotu-hotu atu hola parte ba dezisaun politika estadu nian. Kompara mos ba nasaun Timor Leste ukun aan iha era melinium sistema demokrasia hatu’ur kedas iha ita nia Konstituisaun RDTL.
Tanba ita haree ba sistema demokrasia ne’ebe ita Timor Leste adopta, tuir matenek nain sira hanesan Plato, Aristoteles no sira seluk tan, halo analiza katak, sistema demokrasia sistema ne’ebe di’ak liu iha mundu, tanba sistema ne’e valoriza povu nia direitu, no rekonhese katak povu mak sai liu rai ka povu mak bo’ot, tanba povu barak labele atu servi hotu, ho nune’e mak hili sira nia maluk balu atu sai servidor ba sira nia interese liu husi oraganizasaun politika partidu ne’ebe iha, ikus mai hodi hamosu festa demokrasia, povu hotu-hotu partisipa hodi hili nia reprezentativu tuir partidu ida ne’ebe iha nia misaun no vizaun ne’ebe akumula povu no nasaun nia intrese, (ekonomia, sosial no kultura) ka (ekososbud) atu sai servidor ba sira nia hakarak. Maibe haree ba orijinal sistema demokrasia ne’ebe adapta primeiru iha mundu husi nasaun Amerika, Timor Leste ukun aan iha tinan 2002, ita mos hola parte iha sistema demokrasia nia laran.
Liu husi sistema demokrasia ne’ebe iha mak kada sidadaun hotu-hotu liberdade atu harii sira nia organizasaun partidu politika hodi halo kompetisaun iha festa demokrasia. Liu husi festa demokrasia mak povu hili sira nia ema tuir partidu nia programa ne’ebe di’ak fo benefisiu ba povu no nasaun.
Iha partidu politika sira ne’ebe manan mak define nia ema atu sai servidor, hili balu ba tur iha Parlamentu hodi haree no rona povu nia aspirasaun halerik no hili balu ba tu’ur iha Governu hodi ezekuta objetivu estadu nian tuir programa ne’ebe konsagra iha konstituisaun hodi servi povu ho nasaun nia interese.
Tuir hakerek nain nia observa katak, nasaun barak ne’ebe mak adopta sistema demokrasia ka monarkia, wainhira sira nia partidu manan iha eleisaun atu define partidu nia ema ba tur iha Parlamentu Nasional ho Governu, sira presiza haree sira nia ema ne’ebe hatene politika, la’os haree de’it ba nia halo politika, maibe haree ba nia kapasidade halo hatene politika. Maibe kompara iha ita nia nasaun Timor Leste, partidu nia ema hirak ne’ebe ba tur iha orgaun estadu barak mak halo politika maibe la hatene politika.
Tamba sa mak ita dehan barak mak halo politika maibe la hatene politika? ita hakarak sita buat balu ka kriteria balu ne’ebe tuir hakerek na’in nia hanoin katak, ema ne’ebe hatene politika mak halo politika presiza priense kriteria hanesan tuir mai nee, ema tenke iha begraun istoria ne’ebe di’ak, ema tenke iha kapasidade sosiedade, ema tenke iha kapasidade akademia, tenke iha kapasidade ekonomia.
Begraun istoria importante tebes ba situasaun politika Timor Leste iha tempu agora, tamba ita nia povu foin sai husi situasaun istoria ida ne’ebe lori tempu naruk no sira hatene mak fo laran hodi depende ukun aan, no sese mak la fo laran ba nasaun nia ukun aan, iha parte seluk liu husi nia begraun istoria atu hatene lo-loos nia ka ema nasionalizmu ho patriotizmu ba povu no nasaun ka lae.
Kapasidade sosiedade parte inportante tebes, tanba wainhira povu hili ema ne’ebe sai sira nia servidor tenke ema ne’ebe sira hatene no fiar katak nia bele atu sai servidor, maibe dala ruma partidu define fali ema ne’ebe sira la gosta, tanba nia begraun istoria la di’ak, komportamentu , konserteza hala’o programa estadu nian ba povu, povu sei la simu ho di’ak, no reprezenta estadu, nee mos hala’o kna’ar estadu nian la ho honestu ka ho laran, tanba ligasaun emosional ne’ebe la konsistentente.
Ema tenke iha kapasidade ekonomia; parte importante tebes, tanba sai lideransa ruma, nia tenke iha kapasidade ekonomia pesoal ne’ebe sufisiente, atu nunee wainhira nia sai ukun ka servidor estadu sei la mosu hanoin atu halo korupsaun, tanba nia kapasidade ekonomia ne’ebe la sufisiente ka nesesidade baziku nia ezije halo provokasaun hanoin atu halo korupsaun.
Tuir observasaun hakerek nain, situasaun politika ne’ebe iha reformasaun demokrasia la’o ho nia sistema ne’ebe sees husi orginalidade sistema demokrasia rasik, tanba iha nasaun demokrasia modernu agora, politiku sira tau buat ruma mak sai importante liu iha organizasaun politika nia laran; primeiru mak sira haree ba figura, figura nia atu iha kapasidade ka laiha kapasidade la importante, maibe importante mak nia bele iha figura ba masa iha sosiedade, sosiedade haree ba nia figura hili liu husi partidu ne’ebe nia involve iha laran, partidu ne’e manan nia bele sai membru Parlamentu ka membru Governu, segundu osan, osan sai importante ba lideransa partidu politika sira, mak iha osan fo ba partidu halo kampanha, depois partidu manan iha nia ema bele ba sai membru Parlamentu ka membru Governu, la haree ba nia iha kapasidade intelektual ka begraun istoria ka figura iha sosiedade nee la importante.
Tanba uza sistema rua ne’ebe mensiona iha leten mak ikus mai hamosu konfrontasaun hasoru povu, la hatene kna’ar lo-loos saida mak nia atu halo, laiha planu estratejia ba dezenvolvimentu nasional, la iha nasionalizmu no patriotizmu, no ikus hanoin mak atu hetan kadeira, abuzolu de poder, hanoin mak atu goza ba nia interese pesoal no partidu, depois hamosu korupsaun iha fatin-fatin. Ema dehan sistema Oligarkia.
Situasaun ne’e lideransa Timoroan sira mos uza kedas iha primeriu Governu Konstitusional ate Governu aktual. Ita hotu espera katak iha tempu oin mai bele hamenus sistema, atu nune’e povu bele senti mos nasaun nia ukun aan, benefisiu estadu nian bele kobre ba ema hotu-hotu.
Tuir hakerek nain nia hanoin sira, no kolega sira seluk nia hanoin ne’ebe diak liu ne’ebe sira mensiona iha leten bele aumenta ka bele fo hanoin, diak ba ita bele uza, la diak ita la obriga.
Referensia
Buku Kasenda, Peter. 2013. Soeharto: Bagaimana Ia Bisa Melanggengkan Kekuasaan Selama 32 Tahun. Jakarta: Penerbit Buku Kompas. Lestariningsih, Amurwani Dwi. 2011. Gerwani: Kisah Tapol Wanita di Kamp Platungan. Jakarta: Penerbit Buku Kompas. Santoso, Eko. 2016. Dibalik Politik Akomodatif Soeharto Terhadap Orsospol (Organisasi Sosial-Politik) Islam. Semarang: Kalamkopi. Shokheh, Mukhamad. 2008. Dari Konfrontasi Menuju Akomodasi: Relasi Islam- Negara di Indonesia Masa Orde Baru 1966-1998. Semarang: Unnes Press. Suparno, Basuki Agus. 2012. Reformasi & Jatuhnya Soeharto. Jakarta: Penerbit Buku Kompas. Suroso, Suar. 2013. Akar dan Dalang: Pembantaian Manusia Tak Berdosa dan Penggulingan Bung Karno. Bandung: Ultimus. Wardaya, Baskara T. 2009. Membongkar Supersemar! Dari CIA Hingga Kudeta Merangkak Melawan Bung Karno. Yogyakarta: Galangpress.
Wijaya, Herlambang. 2013. Kekerasan Budaya Pasca 1965: Bagaimana Orde Baru Melegitimasi Anti-Komunisme Melalui Sastra dan Film. Tangerang Selatan.
Prespetiva Akademika Foinsae, Vincencio Elu
husi, Instituto Superior Cristal
