BAUKAU, STLTIMORLESTE.com – Numeru uma kain neebe la asesu bee moos iha Munisipiu Baukau, iha tinan 2025 sae ona ba rihun 14.
Tuir dadus tinan 2024 husi Servisu Munisipal Agua Saneamentu no Ambiente (SM-ASeA) neebe STL iha, rejistu uma kain hamutuk 31,836, husi uma kain refere asesu ona bee moos 18,361 no la asesu bee moos 13,855 neebe rekolha tuir nivel aldeia, suku no Postu Administrativu sira iha Munisipiu Baukau.
Postu Administrativu Baguia rejistu uma kain 2,997, uma kain neebe asesu bee moos hamutuk 1,028 no la asesu bee moos 1,941. Baukau Vila rejistu uma kain 10,202, uma kain neebe asesu bee moos hamutuk 6,871 no la asesu bee moos 3,331. Postu Administrativu Laga rejistu uma kain 5,097, uma kain neebe asesu bee moos hamutuk 3,648 no la asesu bee moos 1,505.
Enkuantu Postu Administrativu Kelikai rejistu uma kain 6,282, uma kain neebe asesu bee moos hamutuk 1,578 no la asesu bee moos 5,011. Vemasi rejistu uma kain 3,024, uma kain neebe asesu bee moos hamutuk 2,146 no la asesu bee moos 905 no Postu Administrativu Venilale rejistu uma kain 4,234, uma kain neebe asesu bee moos hamutuk 3,090 no la asesu bee moos 1,162.
Maibe iha loron 08 Maiu 2025, SM-ASeA relata uma kain 14,138 eziste iha aldeia 281 husi suku 62 iha Munisipiu Baukau, la asesu bee moos husi tolal uma kain 32.811 iha nivel Postu Administrativu sira.
Postu Administrativu Baukau Vila rejistu uma kain asesu ona bee moos 6.871, la asesu bee moos 3.503, Baguia asesu bee moos 1.028, la asesu 1.955, Laga asesu bee moos 3.648 la asesu 1.505, Kelikai asesu bee moos 1.577 la asesu 5.137, Venilale asesu bee moos 3.090 la asesu 1.161 no Postu Vemasi uma kain asesu bee moos 2.518 no la asesu bee moos 877.
“Barak la asesu tanba uma kain aumenta, ita haree ba programa PNDS no parseiru sira neebe apoiu ita sistema aumenta numeru uma kain mos aumenta,” hateten Diretora SM-ASeA, Norberta da Costa ba jornalista STL iha Vila Nova,Baukau, Kinta (08/05/2025).
Uma kain la asesu bee moos rejistu iha tinan 2024 liu rihun 13, maibe iha tinan 2025 aumenta rihun ida resin hodi sae ba rihun 14 resin neebe la asesu bee moos, Diretora SM-ASeA nee hateten, tanba aumenta husi numeru uma kain foun sira inklui uma foun neebe Governu apoiu ba familia rendimentu natoon sira liu husi Programa Dezenvolvimentu Nasional Suku (PNDS) harii Uma Naroman ba Povu (UNP).
Aleinde mos impkatu husi dezastre naturais estraga kanalizasaun bee moos ba komunidade sira inklui atetude komunidade nian neebe maioria la kuida fasilidade bee moos neebe estabelese, tanba fasilidade bee moos neebe instala husi Governu Timor Leste inklui Ajensia Internasional no Nasional sira, komunidade balun tenta halo estraga.
Maibe problema hirak nee hotu, liu liu kona-ba uma kain sira neebe la asesu bee matan, SM-ASeA relata ona ba Autoridade Munisipiu Baukau hodi fo solusaun.
“Sim, dadus ida nee (la asesu bee matan) ita sempre relata ligadu dadus servisu Munisipal, sempre atualiza ba Munisipiu,” hateten Norberta da Costa.
Prezidente Autoridade Munisipiu Baukau, Veneranda Lemos hateten, SM-ASeA neebe halo indentifikasaun ba uma kain sira neebe seidauk asesu bee moos, SM-ASeA rasik labele responde komunidade sira nia sofrimentu ba bee moos, tanba laiha rekursu, maibe servisu hamutuk ho Bee Timor Leste, Empreza Publiku (BTL,EP) hafoin bele responde.
“Se SM-ASeA rasik mak iha ekipamentus hanesan uluk, nee ita boot fasil, tanba ekipamentus responsabilidade direitamente iha diresaun nee, mais agora lae, agora ho BTL, entaun husu BTL ho SM-ASEA fo informasaun ba malu rezolve tiha problema ida nee,” hateten Veneranda Lemos.
Prezidente Autoridade Munisipiu Baukau nee husu BTL,EP no SM-ASeA atu servisu hamutuk liu husi fasilita dadus uma kain la asesu bee moos ba BTL,EP, hodi BTL,EP fo solusaun no kore komunidade husi sofrementu ba bee moos.
Autoridade Munisipiu nia esforsu atu responde problema bee moos, Veneranda Lemos hateten, Autoridade Munisipiu rasik la hamriik mesak, maibe iha Assembleia Postu Administrativu (ASPA) neebe bele deskute problema sira inklui problema bee moos enkaixa iha proposta Postu, hafoin aprezenta iha Konselhu Kordenasaun no Konselhu Konsultivu Munisipal fo aprovasaun, hafoin aprezenta iha Nasional hodi halo aprovasaun ikus liu iha Komisaun Revizaun Orsamental (KRO).
“Komunidade presiza bee moos, entaun Autoridade nia hakarak tenke lao rapidu, agora ida neebe iha responsabilidade iha Autoridade Munisipal nian mak hau dehan nee, liu husi ASPA Konselhu Kordenasaun no Konsultivu hafoin ita aprezenta iha KRO,” katak Veneranda Lemos.
Problema bee moos, Autoridade Munisipiu Baukau iha esperansa ba Orsamentu Jeral Estadu (OJE) 2026 sei reduz ho fazeadamentu, maibe husu BTL,EP atu haree asuntu nee, tanba hola parte mos iha Konselhu Koordenasaun no Konsultivu Munisipal.
Liga asuntu nee, STL tenta konfirma Koordenadora Bee Timor-Leste, Empreza Publiku Baukau, Adriana Belo da Roza iha knaar fatin, maibe pesoal seguransa katak, Koordenadora BTL,EP Baukau halao hela servisu iha fatin balun.
Entretantu tuir demografia 2024, Autoridade Munisipal rejistu habitante feto no mane hamutuk 163.462 husi xefe familia 38.668 hela iha Aldeia 281, Suku 62 eziste iha Postu Administrativu 8, hanesan iha Postu Laga, Venilale, Kelikai, Vemasi, Baguia, Matebian, Kelikai Antigu, inklui Baukau Vila rasik rejistu Aldeia 65, Suku 13 ho habitante feto no mane 56.687 husi uma kain 134.21. Neebe Munisipiu Baukau rasik area luan 1,502.12 Km² ho ezistensia bee matan permanente hamutuk 609 no bee matan periodiku hamutuk 426 eziste iha Suku no Aldeia sira.
(tom)