DILI, STLTIMORLESTE.com – Prosesu ba kazu Arnolfo Teves nian oras nee tama ona iha faze alegasaun, hein deit desizaun husi Tribunal, no iha alegasaun nee parte defeza Teves nian aprezenta pontu lima.
Tuir Advogadu Privadu, Jose Ximenes katak, bazeia ba desizaun plenariu Tribunal Rekursu nian iha loron 13 neebe invalida hili nulidade insanavel ba produsaun de provas neebe halao iha loron 11, loron 12 loron 13 no loron 14 fulan Junhu tinan 2024, iha loron 22 loron 23 no mos loron 30 fulan Outubru halo fali produsaun provas rona fali testemunha sira neebe uluk rona tiha ona.
Bazeia ba lei 15 tinan 2011 kona-ba kooperasaun judisiaria internasional penal nian iha materia penal nian, depois produsaun provas, parte Ministeriu Publiku Tribunal fo loron 5 hodi aprezenta nia alegasaun final, konta hahu husi loron 31 MP aprezenta nia alegasaun final, no iha fali loron Tersa Teves hetan notifikasaun, tanba nee prepara alegasaun final, iha loron lima nia laran no loron nee monu iha loron Domingu, tuir lei loron tuir mai mak aprezenta alegasaun final, tanba nee aprezenta iha loron Segunda 11 hatama ona alegasaun final.
“Pontu lima importante kona-ba alegasaun final neebe ami aprezenta,” dehan Jose ba jornalista sira iha Manleuana, Dili, (12/12/2024).
Nia hatutan, primeiru pontu tuir artigu 33 numeru 2 proevidu halo estradisaun ba kualker sidadaun banhira sidadaun refere, iha nia paes orijem halo hela persegisaun politika ba nia. Teves persegidu iha nia rain Filipina, no Governu Filipina halo persegisaun ba nia tanba saida, tanba nia maka halo kritika makaas ba Governu aktual, halo kritika makas kona-ba fundu investimentu esterna nian neebe foti husi osan forsa armadas sira nian neebe Governu, utiliza fali ba halo investimentu estrenu, nia kritika makaas ida nee, tanba futuru forsa sira bele lakon sira nia kuandu, investimentu la iha retornu.
No persegi mos tanba Teves nunka iha problema ho Tribunal, banhira Teves halo hela viajen ba iha Estadus Unidus Amerika, halo tratamentu ba saude no mos nia bisnis mak akontese, omisidiu ka asasinatu iha loron 4 fulan Marsu neebe hamate Governador Rele Gamo ho nia eskolta nain 9, Teves la iha fatin neeba. Sira hahu espulsa Teves, prosedimentu espulsaun ba Teves la liu husi prosedimentu legal no formal, tanba nia iha hela estranjeiru depois mak sira espulsa nia, sira mos hamate nia passaporte, no dehan iha tinan 2009 mos Teves oho ema ida nee mak sira dehan persegi.
Laos Teves mak sai hanesan uniku persegisaun politiku husi Governu Filipina aktual, se mak persegi tan mak Pastor ka Padre ida bolu ho naran Apolo Kiboloy neebe durante produsaun de provas testamuna sira konfirma, Governu aktual Filipina uza rekursu hotu estadu nian, kaer Pastor Kiboloy tanba kritika makas, uza tropas no Polisia 5 mil ital hodi kaer Padre nee no tau iha Prizaun, ida nee maka dehan persegisaun politika.
Dehan tan, laos ida nee deit iha sasin ida neebe sira rona hanesan Sekretaria ba Teves nian, Polisia sira kaer iha fulan Marsu 2023 depois faktus nee akontese, banhira Polisia sira kaer nia dehan katak, nia kaer kilat boot no mos posse ba arma ilegal sira kaer no kastigu loron lima nia laran la iha provas no sira hasai, durante iha detensaun nia laran autoridade Polisia sira obriga nia atu dehan, Teves mak fo osan ba sasin nee, hodi selu ema hodi oho ema sira nee, maibe realidade la akontese ida nee.
Nunee, Governu Filipina mos haruka karta ida mai pedidu estradisaun ba sira nia kliente saida mak sira hateten, fo garantia katak sei la aplika pena perpetua ba sira nia kliente, garantia ida nee produs ho ma fe estadu Filipina halo ida nee ho ma fe tanba, Filipina liu husi Konselhu anti terorizmu hasai rezolusaun ida, ho numeru rezolusaun 43/2023 rezolusaun nee hateten katak, Teves ho nia ema sira konsidera hanesan terorista, kastigu ba nia maka prizaun perpetua, tanba sira nia lei espesial ezije iha Filipina ba krime sira hanesan droga, brankamentus kapital no finansiamentu terorizmu, nia kastigu prizaun perpetua.
No bazeia ba rezolusaun ida nee Filipina nia Governu, haruka pedidu ba iha Interpol hodi hasai iha loron 27 Fevereiru 2024 hodi hasai mandadu kapturasaun internasional iha neeba define kedan, iha pajina 5 no pajina 6 hateten katak, akuza nia pena masimu prizaun perpetua. No iha loron 26 fulan Julhu tinan 2023 hasai rezolusaun 43 dehan Teves hanesan terorista, bazeia ba ida ne Interpol hasai mandadu kapturasaun internasional, iha 27 fulan Fevereiru neebe mos hateten katak, Teves ho nia maluk sira hanesan terorista, Teves ema Katoliku.
“Kuandu pedidu formal mai iha loron 26 fulan Abril 2024 muda ma fe, no sira hatene ita nia paes la konese pena de morte, la konese prizaun prepetua, fo fali garante katak, Teves fila ba nia rain sei la aplika prizaun perpetua, ida nee ma fe ida neebe la iha baze, tanba nee maka konsidera garantia nee hanesan la iha veinkulasaun iha internu no mos internasional,” dehan nia.
Nia hatutan, pontu segundu tuir Konstituisaun RDTL artigu 35 numeru 2 la iha fatin atu estradita Teves fila fali ba nia paes orijen Filipina, tanba argumentu neebe iha. No Filipina nia Konstituisaun sei kontinua rekonese pena de morte, Timor Leste la rekonhese pena de morte, signifika katak Timor Leste labele admite hanesan pais ida neebe respeita vida humana, artigu 29 numeru 3 artigu 35 numeru 3 hanesan paes neebe respeita vida humana, nia konstituisaun la admite halo estradisaun, ba kualker sidadaun neebe iha nia paes sei konhese pena de morte.
Dehan tan, Timor Leste la ezije pena de morte, Filipina ezije pena de morte, iha artigu terseru seksaun 19 dehan, kualker momentu bele empoin pena de morte, atu dehan lei ordinariu maka suspende lei odinariu nunak revoga lei superior, hanesan lei ida kiik liu labele revoga lei ida boot liu, atu dehan katak Timor Leste labele estradita Teves, tanba razaun Konstituisaun la fo fatin, tanba la rekonhese pena de morte, sira nia konstituisaun ezije pena de morte. Pais neebe nia Konstituisaun la rekonese, labele estradita kualker sidadaun ba iha nia pais neebe kontinua konhese pena de morte.
Pontu terseiru, ba kazu sira hanesan droga terorizmu brankamentus kapital finansiamentu terorizmu nian, kazu naok labarik, lei espesial Filipina admite prizaun perpetua. Sira nia kliente Governu persegi komete iha krime Terorizmu ida nee atu dehan, admite prizaun perpetua, no Timor Leste nia Konstitusaun Republika artigu 32 numeru 1 hateten, Timor Leste la konhese prizaun perpetua, pena no prizaun neebe la iha limite tenke iha prazu, no kodigu pena rekonese pena masimu maka tinan 30, no iha Filipina ba rekuzu perpetua tinan pena masimu tinan 40, ba krimi terorizmu pena masimu pena perpeetua.
HarEe husi pontu de vista Konstituisaun artigu 32 numeru 1 no artigu 35 numeru 3 sira nia kliente, la prense rekejitus atu estradita ba nia rain, tanba sira nia rain ba krimi espesial hanesan terorizmu neebe inputa ba sira nia kliente, no mos Homesidu neebe akuza ba sira nia kliente, no mos dehan tan iha posse ilegal ba armas admite, prizaun perpetua.
Iha pontu haat, Timor Leste nia Konstituisaun proibe bainhira fiar atu estradita ema nee bele hetan tortura, tratamentu kruel ba nia. Durante produsaun provas, iha provas lubuk boot ida, liu liu detensaun sira neebe akontese ba Senhora ida naran Laila de Lima hanesan Senadora, nia tama kadeia tinan lima no ikus mai absolvidu.
No kestiona mos iha alegasaun final sira nian, uniku paes hanesan Filipina maka hatama nia Eis Prezidente Republika Josef tinan nee liu depois tama Prizaun Preventiva, ikus mai Tribunal absolve. No mos Eis Prezidente Republika Filipina Gloria Roio, dehan halo sabutajen ba eleisaun, imputa krimi ba nia, maibe por persegiasaun, hatam tiha nia iha kadeia tinan 6 liu ikus mai absolve.
“Nunee, sira kuandu akuza ita ho krimi hanesan, brankamentus kapitais, terorizmu, nia detensaun ba prizaun preventiva la iha limite masimu, ita nian masimu tinan rua, sira nian hela iha prizaun kleur. No krimi sira nee mos la iha perdaun no liberdade kondisional,” hatete Jose.
Pontu lima Jose dehan, iha prizaun preventiva ba krimi sira imputa ba sira nia kliente nee, nia detensaun la iha prazu, nia pena prizaun maka prizaun perpetua, ho razaun sira nee hotu, mak husu ba iha Tribunal Rekursu, no fiar katak Tribunal bazeia deit ba provas, no Konstituisaun RDTL no bazeia ba lei sira neebe iha, liu-liu lei 15/2011 fiar sira nia kliente sei la estradita.
Entretantu tuir observasaun jornalista STL iha terenu haree katak, prosesu antes nee primeira julgamentu lao tiha ona, depois desizaun sai defeza la aseita halo rekursu, no ikus mai halo fali re julgamentu. No prosesu re julgamentu nee mak tama ona ba iha faze alegasaun.
(ter)
