DILI, STLTIMORLESTE.com – Ministeriu Saude (MS) hamutuk ho School of Health Research (MENZIES) halao workshop kona-ba implementasaun metodu Wolabchia iha Timor Leste.
“Hau atu dehan deit katak, World Mosquito Program (WMP) nuudar NGO ida husi Universidade Monash no ninia misaun mak atu proteje komunidade global husi transmisaun moras infesioza liu husi susuk sira hanesan dengue, zika, chikungunya and yellow fever,” hatete Visi Ministru Fortalesimentu Instituisionál Saúde, Jose Magno, liu husi nia diskursu iha Hotel JL. World Kristu Rei, Sesta (06/12/2024).
Nia dehan, WMP uza bakteria ho naran Wolbachia neebe naturalmente eziste aprosimadamente iha 60% insekta sira nia isin. Bainhira susuk sira nee iha Wolbachia iha nia isin, sira laiha ona abilidade atu transmite virus dengue ba ema. Wolbachia nee seguru ba ema, animal no ambiente no halao ona iha nasaun 14 iha mundu tomak inklui nasaun vizinhu sira hanesan Indonezia no Australia.
Nia esplika, dengue sai hanesan preokupasaun saude publika iha Timor Leste, ho epidemiku oin-oin iha tinan 10 ikus nee. Iha 2022 kazu dengue hamutuk 5,658 no total mortalidade husi kazu dengue hamutuk 58. Tinan tuir fali mai kontinua ho kazu dengue, maibe redusaun ba ninian prevalensia numeru mortalidade mos menus kompara ho 2022.
Governante nee dehan, tuir planu sei husik susuk neebe iha ona Wolbachia iha area rezidensia komunidade sira nian aprosimadamente 20 km iha sidade Dili durante fulan lima nia laran no sei hahu iha fulan Dezembru 2024.
Iha fatin hanesan, reprezentante husi MENZIES, Nelson Martins informa, dengue too ohin loron sai problema saude publiku boot iha TL. Tinan-tinan kontinua afeita no hamate labarik barak.
Nelson dehan, TL hasoru surtu dengue ho Case Fatality Rate (CFR) aas tebes dala tolu iha tinan 2005, 2020, 2021. Dadus neebe rekolha husi Organisaun Mundial Saude (OMS) iha tinan 2024 hatudu katak, Timor Leste relata ona kazu dengue neebe mosu dezde tinan 2021 nia rohan, iha nivel neebe aas liu kompara ho tinan sira uluk nian. Iha kazu hamutuk 1.451 no 10 mate (CFR 0.7%) iha 2020 no 901 no 11 mate (CFR 1.2%) iha 2021.
“Iha Janeiru 2022 deit relata kazu 1.286, husi neebe 790 (61.4%) mak labarik sira ho idade tinan 14 mai kraik, 142 mak kazu dengue grave no 20 mak relata katak mate, entaun sira relata katak kazu mate 1.6%. Maioria kazu sira neebe aprezenta ba hospital hetan diagnose bazeia ba sinal klínika no sintoma,” Nelson esplika.
Nia koalia, Munisipiu Dili relata numeru kazu sira neebe aas liu 857 kazu sira 6%, tuir mai Munisipiu Manatuto 92, 7.2%. Dengue endemiku iha Timor Leste durante tinan tomak, ho transmisaun aas liu ne’ebé relata hahú husi fulan Dezembru too Abril.
Nia deklara, iha relatoriu kona-ba serotipu ko-sirkulasaun entre 2005 no 2012, virus dengue 1 (DENV-1) no virus dengue 3 (DENV-3). Informasaun kona-ba sirkula serotipu seidauk disponivel dezde 2012.
Nia afirma, Wolbachia mak bateria ne’ebé baibain mosquitoes (susuk), fruit flies, moths, dragonflies (tekilili) and butterflies (borboleta). Wolbachia iha espesie insetu mosu pursentu, inklui seguru ba ema no ambiente. Analize risku independente hatudu katak mosquitoes Wolbachia nian neebe sai husi rai iha risku ne’ebé la klaru ba ema no ambiente. Wolbachia moris iha insetu nia laran no liu husi jerasaun ida ba jerasaun seluk liu husi insetu nia manu-tolun. Aedes aegypti mosquitoes la baibain lori Wolbachia, maibé mosquitoes seluk lori Wolbachia iha sira nia isin.
(jen)