DILI, STLTIMORLESTE.com – Tribunal Judisial Primeira Instansia Dili halao julgamentu ba arguidu ho inisial FX, tanba deskonfia halo falsifikasaun ba dokumentus rai nian no prosesu nee lezadu mak ZTS.
Tuir akuzasaun neebe Juiz Prosesu, Arjentino Nunes lee sai iha loron Segunda nee katak, iha tempu matebian Santiago Cardoso mak nuudar Xefe Suku (Kepala Desa) Suku Hera nian iha tinan 1984 too tinan 1989.
Durante Santiago sei Xefe Suku iha tinan 1984, nia faan rai ba arguidu FX, ema husi Watulari-Vikeke ho medida (luan 40m x naruk 50m).
Rai neebe mak uluk matebian Santiago Cardoso faan ba arguidu FX nee pertensia ba lezadu ZTS nian (rai eransa) tanba dezde sira nia avo husi avo nia tempu kedas.
Rai hanesan neebe mak lezadu nia avo vizavoo sira husik hela ba sira hamutuk kuaze besik hektares 5. Iha rai refere mos has huun boot ida, nu hun rua maibe arguidu FX ba sunu halo mate tiha ona hodi halo lakon sinais.
Iha rai refere mos iha lezadu nia uma fatin antigu, maibe suspeitu haruka loder/eskavator ba dudu halo tetuk tiha hotu ona, no sei hela deit mak avo mane nia alin naran Belisama Mauleki nia rate. Rate nee mak nudar sinal ida hodi hatudu katak rai nee lezada ho nia familia sira nian.
Rai neebe mak arguidu FX sosa husi matebian Santiago nee ho medida 40m x 50m no arguidu halo moru haleu tiha ona. Tanba nee mak lezadu la tau kestaun ba arguidu nia rai refere.
Maibe lezadu tau kestaun ba lezadu nia rai neebe mak foin Timor ukun aan, iha tinan 2016 mak arguidu ba okupa tan nee.
Lezadu nia rai neebe mak foin arguidu ba okupa tan mak parte loro monu ninan ho naruk 300m no luan 120m, ba parte loro sae ho luan 50m no naruk 100m, ba parte tasi mane nian foho nia luan 40m no naruk 100m.
Parte iha lorosae nian arguidu halo tiha ona uma mutin (uma bloku) boot ida ba nia oan mane mak hela, no ba parte loro monu no parte tasi mane nian arguidu rasik mak okupa hotu kedas foin haruka Sr. Jose Ximenes ho Sr. Afonso Ximenes mak halo toos iha laran. Tanba Sr. Jose Ximenes ho Sr. Afonso Ximens sei iha relasaun familia ho arguidu.
Konfirma katak, lezadu nia pai an-alfabeto (buta huruf) neeba, arguidu tau hotu lezadu nia aman nia naran Grigorio de Jesus Pereira” ba fali “Gregorio Da Silva” no iha mos asinatura lezadu nia aman nian, mezmu lezadu rasik rekonhese katak nia aman la eskola no la hatene assina.
Lezadu nia pai nia naran kompletu mak Grigorio de Jesus Pereira, maibe iha dokumentu deklarasaun terenu neebe mak arguidu hakerek tau fali Gregorio Da Silva.
Durante lezadu nia aman sei moris mos nunka hateten ka konta ba lezadu katak, nia asina dokumentus ruma husi arguidu, tanba nee mak konsidera katak arguidu halo falsifikasaun ba dokumentus rai nian.
Okupa ilegalmente lezadu nia rai sira nee hodi benefisia ilejitima ba ninia aan rasik no ba nia familia sira, konsekuensia direita no nesesaria husi arguidu nia konduta deskrita, halo lezadu ho nia familia sira lakon ninia direitu ba rai eransa ho medida sira neebe temi ona iha leten.
Tanba nee, arguidu FX hanesan autora material ho forma konsumadu hodi pratika ida konkursu krimi uzurpasaun ba imovel no falsifikasaun ba dokumentu ka notasaun teknika neebe previstu no punidu tuir artigu 303 hosi Kodigo Penal.
Hatan ba akuzasaun nee, arguidu deklara katak faktus neebe konsta iha akuzasaun lalos hotu, kona-ba Santiago hanesan Xefe Suku nee iha tinan 1982, kona-ba iha tinan 1984 faan rai ba arguidu ida nee lalos, maibe iha tinan 1982 mak fan rai ba arguidu.
Arguidu deklara, nia laos ema Vikeke, maibe ema Baukau, kona-ba lezadu nia avo sira husik hela rai hektares lima ba lezadu sira, arguidu la iha konhesimentu. No rai neebe iha arguidu mak halo tos, maibe kona-ba rai neebe iha problema iha haas hun ida no nu hun rua neebe dehan arguidu mak estragus, ida nee lalos.
Arguidu deklara tan, kona-ba iha akuzasaun dehan rai neebe sai problema lezadu sira nia uma fatin iha neeba arguidu lori loder ba sobu, ida nee arguidu deklara momentu neeba lori trator fila rai mak ba hadia rai, laos lori loder mak ba sobu. Arguidu rekonhese halo duni uma no uma refere haleu ho moru, no rai neebe arguidu nia oan halo uma nee, ida nee arguidu nia rai rasik.
Arguidu deklara, naran Grigorio nian los mak Grigorio da Silva, maibe kona-ba naran seluk arguidu la hatene, tanba tempu ukun aan ona sira foin troka fali naran. Kona-ba asinatura arguidu deklara, Grigorio mak asina rasik.
Arguidu deklara, kona-ba prosesu sivil nian desizaun Primera Instansia no desizaun Tribunal Rekursu sai ona, rai refere afavor ba arguidu.
Kona-ba rai neebe sosa, Grigorio mos asina hotu.
Iha sala julgamentu laran lezadu ZTS deklara katak nia aman mak Grigorio de Jesus Pereira, no sira iha problema kona-ba rai. No rai neebe iha problema oras nee daudaun arguidu mak ba okupa.
Lezadu deklara, arguidu mak okupa tiha rai nee hodi halo toos, no kona-ba falsifikasaun asinatura lezadu deklara, nia aman ema neebe la eskola, no nia aman baibain halo buat ruma hanehan liman deit la asina.
Sasin Lucas Amaral deklara, rai neebe sai problema nee arguidu la sosa ida maibe okupa deit.
Sasin Valente Cardozo deklara katak, lezadu ZTS nia aman nee hakerek la hatene no hanehan deit. No rai neebe mosu problema nee ZTS nian.
Rona tiha parte sira, Tribunal husu ba iha Ministeriu Publiku atu tama ba iha alegasaun.
Iha alegasaun Prokurador Ozorio de Deus deklara, iha arguidu nia deklarasaun rai neebe sai problema ida nee pertense ba arguidu nian. No sasin sira mos deklara, arguidu sosa duni rai, maibe la too hektares.
Tanba nee husu Tribunal tetu deklarasaun sira hotu, haree mos kona-ba asinatura neebe mak iha hodi aplika justisa ba arguidu.
Aleinde nee Defeza Marsal Mascarinhas deklara katak, ligasaun ba rai la iha duvidas, tanba dokumentus neebe provas iha Tribunal sivil nian hatudu lo-loos ona. Tanba nee husu Tribunal atu absolve arguidu.
Rona tiha alegasaun, Tribunal adia ba loron seluk hodi rona desizaun.
Audensia julgamentu nee prezide husi Juiz Singular Arjentino Nunes, Ministeriu Publiku reprezenta husi Prokurador Ozorio de Deus, arguidu hetan asistensia legal husi Defensor Publiku Marsal Mascarinhas.
(ter)
